ARJINTINA MARKAN UTT’ASITAP AKTAX #AYMARAT QILLQATATAYNAWA- ACTA DE LA INDEPENDENCIA DE ARGENTINA ESCRITO EN AYMARA

Ruben Hilari Quispe-Jilalu Qhisphin qillqaqt’atawa

Arjintina markatpach aymarat qillqat aktapanak uñakipt’añatakiw qillqt’anipxitu. Ukhamat aka akta qillqatax jichhakipstayatawa, uñakipt’apxam amuykipt’apxam jila kullakanaka. Ullart’añatakiw apayanipxitu. Ist’añ jaqix muni, sasaw sapxi. Kunats Bolivia markanx jan aymarats qhichwats qillqapkpachäna? Aymara qullan jaqi arux wali jayan aruskiwa, ukhamarak taqikunatakiskiw nayra maranakatpachsa.

Aquí les dejamos la acta de la independencia de Argentina escrita en aymara. ¿Por qué no se escribió la acta de la independencia de Bolivia ni en aymara ni en quechua?

Ukham qillqatataynawa:

Ukar limintam

Akax jichha aymar qillqanakar aymarkipstatawa:

VERSIÓN PARAFRASTICA EN IDIOMA AYMARA

Aski mirisitna, ancha aski San Miguel Tukuman Jach’a Markana, llätunk urur julyu sata phaxsin waranqh kimsaqallq patak tunka suxtan marana. Mäyaxachat Provincianakna, jach’a Amawt’anakna Tantapa, niya sapüru arusjasiñanakpa tukuyasna, wasitat Arusiñ Utar tantasisna, uka sinti jach’a yupaychat nayra aruxata kunjamtix aka markanakan España riyinakat t’aqaqtani ukxatwa qalltapxi. Taqi aka uraqinakna utjirinakaw wararisna khuskha chuymampi, munañpamp awqa chhuxrichirinakna amparpat ajllaqtasiñasx wakisi sapxi; ukalaykuw Markanakna Lantinakpax sinti jaya musphamp uñañchasna, llalliri urunakamp aski lup’isna, taqituqir uñatatasna kunaw jiwasanakar i qhipankirinakar wakis-sistux ukwa uñañchapxi. Niya tukuyañansx taqichiqparuw jiskt’asi. ¿Munapxtat aka Mäyaxachat Provincianakna maya nación, sata, kankañapxa, i jupakikipa kamachasisña khä Ispaña Riyinakat i Ispañat jithiqata, qhispit uñjasiñapxa? Aka aruxarux taqichiqpaw nayraqat qullan sansir arump phuqhat kutiyasipxi. Munaptwa sasna: Ukatsti maynit maynitaw munañapx jan pächasisna aka t’aqaqasitasxa, ukhamäp sapxi, i ukxarusti taqichiqparakiw kawkipachatakis qhana arust’ayatx akham qillqantapxi.

Nanak Mayaxachat Provincianakna, Sud América satan, Lantinakpa jach’a Tantaru Qutuchasisna, Alax pach taqi Atipirir jawsasna kunjamtix akapachan uñanuqsiskistuxa, ukham taqi Markanakna sutipampi, taqi atipañpampi, Apu Diosasar jawsasna, jayankir jach’a Markanakar ist’ayasna i taqi Muntunkir jaqinakar aruxayasna: qhanaruw jichhax uñstaytana aka taqi Provincianakna munañapaxa, Ispaña Riyinakar ch’amamp ñach’katatasitasx jararasna t’aqarpaytanwa, nayrapach ch’uxrichirinaksna aparat lliphipinsaruw kut’tana, i jichhas Markanakasax khä tuqinkir jach’a nacionanakar sasiniwa, Fernando séptimo Riyita t’aqaqtata, wawanakpata, jupxar arkirinakpata i kikipa Ispañata. Jichhat khurirust luratampi, kamachitanakamp Provincianakax riyawisa pacha atipañparm puri, kunjamañaps i kunjamtix juk’amp wakisistuxa uka Gobierno ajllisiñataki. Maynit maynitaw taqi markanakan ukham sï, ukham munapxi, ukham uñañchapxi, nanak lakanaksat wiñayna phuqhañataki, waqaychañatak jakañanakpampi, yänakpampi i unrapampi. Khitinakar wakis ukanakar yatiyaspa taqituqir qillqiyasan ist’ayañpataki i khütuqinkir Nacionanakna yatiñpatakis kunalaykutixa, i kuna jach’a chuyma ust’a arunaks phuqhach-siskistuxa aka amta qha-nar ustatayañatakix maya qillqa luraspa apayañataki. Ukham uskutaw Arusiña, Sala de sesiones sata Utña, kikipa amparanaksamp qillqantata, aka jach’a Tantan sillupampi jiruntata, i nanakanakna Iyantimasi secretariosanakanst qillqantataraki.-

Francisco Narciso de Laprida

San Juan markan Lantipa, presidente (aka jach’a Tantan jilarata)

Mariano Boedo

Vicepresidente (arkas jilarata)

Hamawt’a Antonio Saenz,

Buenos Aires markan Lantipa.

Amawt’a José Darregueira

Buenos Aires markan Lantipa.

Fray Cayetano José Rodriguez,

Buenos Ayres markan Lantipa.

Amawt’a Pedro Medrano,

Buenos Ayres markan Lantipa.

Amawt’a Manuel Antonio Acevedo,

Katamarka markan Lantipa.

Amawt’a José Ignacio Gorriti,

Salta markan Lantipa.

Amawt’a Jose Andrés Pacheco de Melo,

Chichas markan Lantipa.

Amawt’a Teodoro Sanchez de Bustamente,

Jujuy markan Lantipa.

Eduardo Perez Vulnez,

Córdova markan Lantipa.

Tomas Godoy Cruz,

Mendoza markan Lantipa.

Amawt’a Pedro Miguel Araoz,

Tukumana jach’a markan Lantipa.

Amawt’a Estevan Agustin Gazcon,

Buenos Ayres provincian Lantipa.

Pedro Francisco Uriarte,

Santiago del Estero markan Lantipa

Pedro Leon Gallo,

Santiago del Estero markan Lantipa.

Pedro Ignacio de Rivera,

Mizque markan Lantipa.

Amawt’a Mariano Sanchez Loria,

Charcas markan Lantipa.

Amawt’a Jose Severo Malavia,

Charcas markan Lantipa.

Amawt’a Pedro Ignacio de Castro Barros,

Rioja markan Lantipa.

Amawt’a Jose Colombres,

Catamarka markan Lantipa.

Amawt’a José Ignacio Thames,

Tukumana markan Lantipa.

José Antonio Cabrera,

Cordova markan Lantipa.

Amawt’a Juan Agustin Maza,

Mendoza markan Lantipa.

Tomas Manuel Anchorena,

Buenos Ayres markan Lantipa.

José Mariano Serrano,

Charcas markan Lantipa- Secretario

(qillqanak waqaychiri).

Juan José Paso,

Buenos Ayres markan Lantipa- Secretario

(qillqanak waqaychiri).

AKHAMA DIOSNA SUTIP JAYTAN TAQI MARKAMASI JAQINAK AKA MÄYAXACHAT PROVINCIANAKNA, SUD AMERICASAT UTJIRINAKA.

¿Diosna qhapaq sutip jays-tati aka qullan krusna uñañchaplayku kunjama chuymamna lup’iña atipta aka mäyaxachata Provincianakna sud Amerikna satna, taqi chuxrichiriyaksat qhispiyana: Fernando séptimo Ispaña Riyita t’aqaqtasitasxa, jan jupa mayamp Riyisat uñt’añataki, ni jupxar arkirinakapsa, ni kikipa Ispaña markapat amtañataki, i ukatsti taqi jaya Riyinakat jiwas markasar jutir munirinakat defendesiñataki?

¿Diosna qhapaq sutip jays-tati, kikip utja utjañ Markasar  (patria sutini) akawjistati aka jach’a yänaka taqi chuymamp jakañapampi, yänakapampi, unramampi, qhisphiyñataki? Jallä Dios jayst-wa. Ukham lurät ukhaxa, Diosaw yanapätama, k’arista ukhasti jupakikiparakiw i markaskikiparakiw mutuyarakitpa.

Aymara, Uru Chipaya, Yunka Markanakana Saräwinakapata Yatichaña Yatiqaña Aruskipäwi Mathapïwi

Qillqaqt’iri: Jilata Ruben Hilare Qhisphi
<img src="Qallta tantachäwi»
Qalltawi Uru

17ni 18ni lapaqa phaxsina aka 2011na mara saraqkipanwa khaysa Ururu markana, Yatichirinakana Yatiqaña Uta-“Angel Mendoza” tuqinwa Aymara kullaka jilanakaxa tantacht’asiwayapxatayna, aka aymara, uru chipaya, yunka markanakana saräwinakapata yatiqaña utanakana yatichasiñapa tuqitwa aruskipäwayapxatayna. Aka tantachäwisti CEA (Consejo Educativo Aymara), Yatiña Kamani- Ministerio de Educacion tuqinkirinakawa wakicht’awayapxatayna. Ukjamaraki walja walja kullaka jilanakapuniwa purt’aniwayapxarakitayna; Confederación Sindical Única de Trabajadores Campesinos de Bolivia (CSUTCB), Consejo Nacional de Ayllus y Markas del Qullasuyu (CONAMAQ), Nación originaria Uru, CONSAQ, la Junta Nacional de Padres de Familia, las Escuelas Superiores de Formación de Maestros: Andrés de Santa Cruz de Chayanta, René Barrientos de Caracollo, Franz Tamayo de Llica, “Warisata”, Ángel Mendoza Justiniano, la Dirección Departamental de Educación de Oruro y La Paz, AMDEPAZ, AMDEOR, delegados de la Gobernación de Oruro y La Paz, delegados de las Unidades Educativas, Comunidad Virtual Aymara “Jaqi Aru”, Jach`a Carangas tuqinkirinaka.

Qallantañatakisti, Tata Roberto Aguilar Yarichaña-Yatiqaña kamani irptirirakiwa wali kusa arunakampi ch’amañchawayatayna, juk’ampisa saräwinakasa yatichasiñapa tuqita. Ukjamipanwa, CEA tuqinkirinakasa jilata Gregorio Gabriel, ukjamaraki Jiwasa Purapa Sara Walja Aruta Chapara Amta T’aqa (Unidad de Políticas Lingüísticas Intraintercultural y Plurilingüe- Ministerio de Educación) jilata Salustiano Ayma walpunwa aka tantachäwi amuyuruxa ch’amañchwayapxaraki.

<img src="Tantachäwi»
Uñacht’äwinaka

Aka pä urusti kimsa tamaruwa t’aqhtawayaraki, akirinakanawa: Jisk’a lalanakaru yatichaña tuqinkäwita- Subsistema de Educación Regular, akasti kimsarurakiwa t’aqxtawayi (Educación inicial en familia comunitaria, Educación primaria comunitaria vocacional y Educación secundaria comunitaria productiva), payïri jach’a t’aqasti tawaqu waynanakaru yatichaña tuqinkawina-educación alternativa y especial, kimsïri jach’a tamasti yatichirinakaru yatichaña tuqinqäwitwa- educación superior de formación profesional aruskipawayapxaraki.

Maysa tamanasa aksiri tamansa walpunwa lup’ikipniwayapxi, kunanakasa aski sarawisanakata yatichasxañapaxa, kawkniri wakiskiri yatiñanakasa markasanakanxa utjaskatayna, täqi ukanakatwa amuykipaniwayapxi. Juk’ampi amuyañatakixa CEA tuqina yatxatirinakapaxa yatxatäwinakapxa uñacht’ayawapxarakiwa juk’ampi amuyt’añataki. Ukjamata mayni mayni tamas qhipqhiparuxa taqiniru arskipäwinakapxa, amuyunakapxa uñacht’ayawayapxaraki.

Aymara Warmi, Uru chipaya chacha, Yunka Warmi
Aymara Warmi, Uru chipaya chacha, Yunka Warmi

Aka jach’a amuykipäwi tantachäwi tukt’ayañatakisti, taqinipuniwa akhama tantachäwinakaxa wali askipuniwa sasina tukt’ayawayapxaraki akhama arunakampi:

– Wali askipuniwa akhama tantachäwinakaxa. Jichhaxa juk’ampi amuyataskiwa kunapunisa aka Aymara, Uru chipaya, Yunka markanakana sarawinakapatxa yatichasiñapa.

– Maranakanxa akham tantachäwinakaxa taqiwjanwa lurasiñapa, ukjamatakrakwa täqi aka yatichäwi yatiqäwi tuqinakatsa taqinisa yatipxaspana.

– Kunatixa aka tantachäwina amtawayataki ukaxa taqinirupuniwa yatiyasiñapa, ukjamarusa taqinisa phuqhañasapuniwa wakisi, yatichirinaka yatiqirinaka, tayka awkinaka, taqinisa taqinipuniwa phuqhayañasasa wakisi.


Mä aymara kullakan arst’atapa
Ukjamatwa aka jach’a Aruskipäwi Amuykipäwi Tantachäwixa tukt’ayawayi.